گزارش: زهرا مطهری- تماشا
چند سالی است که صنعت لوازم خانگی کشور، با سیاست ممنوعیت واردات به دلیل حمایت از تولیدکنندگان داخلی، وارد مسیر تازهای شده است. تصمیمی که قرار بود به رونق تولید داخل و صرفهجویی ارزی منجر شود، اما به گفته بسیاری از کارشناسان و فعالان این حوزه، نتیجه آن چیزی جز کاهش کیفیت، افزایش بیرویه قیمتها و از بین رفتن رقابت در بازار نبوده است.
اکنون نه تنها تولیدکنندگان داخلی نتوانستهاند جای خالی برندهای معتبر خارجی را پر کنند، بلکه مصرفکنندگان نیز بیش از پیش از بیکیفیتی محصولات و خدمات پس از فروش گلایه دارند.
* حمایت یا انحصار؟
در نگاه نخست، سیاستگذاران این تصمیم را راهی برای جلوگیری از خروج ارز و تقویت صنعت ملی میدانستند؛ اما با گذشت چند سال از اجرای آن، هنوز گزارشی شفاف از میزان صرفهجویی ارزی ارائه نشده است.
در مقابل، بازار لوازم خانگی شاهد رشد چشمگیر قیمتها و کاهش محسوس کیفیت بوده است؛ مسئلهای که حتی تولیدکنندگان را نیز با چالش اعتماد عمومی مواجه کرده است.
صنعت لوازم خانگی کشور در سالهای اخیر، به دلیل حذف برندهای خارجی و نبود فضای رقابتی، در گرداب بیرقابتی گرفتار شده است؛ وضعیتی که خروج از آن آسان نیست. در شرایطی که تولیدکنندگان داخلی بدون حضور رقیب خارجی فعالیت میکنند، انگیزهای برای ارتقای کیفیت یا کنترل کیفیت و قیمتها باقی نمیماند و همین مسئله موجب کاهش نوآوری، افت استاندارد محصولات و افزایش نارضایتی مصرفکنندگان شده است.
در واقع، نبود رقابت منصفانه، این صنعت را به چرخهای معیوب کشانده که هرچه بیشتر در آن میچرخد، فاصله میان تولیدکننده و رضایت مردم بیشتر میشود.
مجتبی زارع، یکی از فروشندگان باسابقه لوازم خانگی در شیراز با سابقه بیش از ۲۰ سال فعالیت در این بازار، در گفتوگو با سرویس اقتصادی روزنامه «تماشا» میگوید: «بعد از ممنوعیت واردات، رقابت از بین رفت. وقتی رقیب خارجی نباشد، تولیدکننده داخلی احساس خطر نمیکند. همین باعث شده کیفیت بعضی از محصولات بهشدت پایین بیاید. الان خیلی از برندهای ایرانی فقط روی ظاهر و بستهبندی کار میکنند اما داخل دستگاه از قطعات بیکیفیت استفاده میشود.»
او ادامه میدهد: «ما فروشندهها هر روز با مشتریهایی روبهرو میشویم که بعد از چند ماه از خرابی وسیلهشان گلایه دارند. خدمات پس از فروش هم اغلب یا تلفنی جواب نمیدهند یا به بهانه اینکه قطعات وجود ندارد شانه از مسئولیت خالی می کنند. مردم خسته شدهاند از اینکه پول زیادی بدهند ولی کالایی با عمر کوتاه تحویل بگیرند.»
* افزایش قیمتها، بدون توجیه مشخص
بررسیها نشان میدهد که از سال ۱۳۹۷، یعنی از زمان اعمال ممنوعیت واردات، قیمت لوازم خانگی داخلی به طور میانگین بیش از ۷۰ درصد افزایش یافته است. روندی که همچنان ادامه دارد و کارشناسان آن را ناشی از نبود رقابت، نوسانات ارزی و ضعف نظارت میدانند.
محمد حسینی، یکی دیگر از فعالان صنف لوازم خانگی قدیمی شهر شیراز در این باره میگوید: «تولیدکنندگان داخلی از حمایتهای زیادی برخوردارند؛ از وامهای بانکی گرفته تا معافیتهای مالیاتی و تعرفههای حمایتی. اما وقتی خروجی تولیدات را میبینیم، متوجه میشویم کیفیت در حد وعدهها نیست. اگر این حمایتها درست هدفگذاری میشد، الان باید شاهد رقابت برندهای ایرانی در سطح جهانی میبودیم، نه درگیر نارضایتی با مردم که لوازم خانگی ساخت ایران را خریداری کرده اند و خدمات پس از فروش صحیح و لازم به آنها ارائه نمی گردد.»
او تأکید میکند که نبود نظارت مؤثر در قیمتگذاری و کیفیت محصولات، آسیب جدی به اعتماد عمومی وارد کرده است و ادامه داد:«وقتی خریدار احساس کند هیچ مرجعی از او حمایت نمیکند، انگیزهای برای خرید کالای ایرانی نمیماند. حتی اگر بخواهد کالای باکیفیت بخرد، گزینه زیادی در بازار
ندارد.»
* مصرفکننده؛ حلقه فراموششده زنجیره تولید
در این میان، مصرفکنندگان بیشترین فشار را متحمل شدهاند. خرید وسایل ضروری منزل با کیفیت مناسب به رؤیایی دور از دسترس برای بسیاری از خانوادهها تبدیل شده است. بهویژه برای زوجهای جوانی که در آستانه ازدواج هستند و باید با هزینههای سنگین جهیزیه روبهرو شوند.
زهرا - د، یکی از شهروندان شیرازی است که برای خرید جهیزیه دخترش به بازار آمده و هنگامیکه متوجه می شود با فروشنده در حال مصاحبه هستیم وارد بحث می شود و با گلایه میگوید: «قیمتها سرسامآور است من حدود پنج سال پیش برای دختر دیگرم جهیزیه تهیه کردم و کل هزینه ای که کردم را امروز باید تنها برای یخچال و یکی، دو قلم دیگر بگذارم. اصلا این قیمت ها برایم باور کردنی نیست. یک ماشین لباسشویی ساده که چند سال پیش با حدود چهار میلیون تومان میخریدیم، الان بالای ۳۰ میلیون قیمت دارد و تازه شاید کیفیت آن قدیمی را هم نداشته باشد... از خدمات پس از فروش هم فقط اسمش مانده است. زنگ بزنی، یا قطعه ندارند یا باید هفتهها منتظر بمانی.»
او میافزاید: «ما ایرانی هستیم و طبیعی است که من طرفدار تولید ملی باشم، اما حمایت از تولید داخل نباید به معنای نادیده گرفتن حق مصرفکننده باشد. اگر برند داخلی کیفیت خوب و قیمت منطقی داشته باشد، چرا نخریم؟ اما الان نه کیفیت هست و نه انصاف در قیمت ها.»
* سایه سنگین نبود رقابت بر صنعت لوازم خانگی
کارشناسان اقتصادی معتقدند حذف رقابت از هر بازاری، دیر یا زود منجر به افت کیفیت و افزایش قیمت میشود و این یک اصل در اقتصاد است. در صنعت لوازم خانگی نیز این اصل بهوضوح دیده میشود. نبود برندهای خارجی نهتنها انگیزه ارتقا کیفیت را از تولیدکنندگان گرفته، بلکه سطح نوآوری و طراحی در محصولات داخلی را هم کاهش داده است.
سعید رضوی، کارشناس بازار و مدرس دانشگاه، در این گفتوگو پیرامون همین موضوع اظهار میکند: «تولید داخلی زمانی معنا دارد که رقابت وجود داشته باشد. حمایت بیقید و شرط، فقط منجر به تنبلی ساختاری در تولید میشود. ما باید اجازه دهیم تولیدکننده در فضای رقابتی رشد کند و اگر کیفیت را بالا نبرد، بازار او را کنار بزند. این تنها راه اصلاح وضعیت فعلی است.»
* پایان راه یا آغاز اصلاح؟
اکنون که نارضایتی از کیفیت و قیمت لوازم خانگی داخلی رو به افزایش است، انتظار میرود سیاستگذاران با بازنگری در تصمیمات گذشته، میان حمایت از تولید و دفاع از حقوق مصرفکننده تعادل برقرار کنند. کارشناسان بر این باورند که بازگشت تدریجی برندهای خارجی و ایجاد فضای رقابتی، نهتنها به رشد تولید داخل لطمه نمیزند، بلکه آن را به سمت بهبود کیفیت سوق خواهد داد.
در شرایطی که خانوادهها با فشار تورمی و هزینههای سنگین زندگی دستوپنجه نرم میکنند، هر تصمیم اقتصادی باید با محوریت «منافع مصرفکننده» اتخاذ شود؛ چرا که در نهایت، این مردم هستند که بارِ سیاستهای حمایتیِ ناکارآمد را بر دوش میکشند.